Ekumenizam u Jugoslaviji: „Kad smo se nas dvojica poslije molitve zagrlili kao braća vidio sam kako mnogi u crkvi plaču“

Biskup Franić je tvrdio da je „ekumenizam važan za našu društvenu zajednicu jer je taj pokret izvrstan instrument za širenje međusobne snošljivosti, razumijevanja i slobodnog duha među kršćanima kod nas, među našim narodima uopšte“

Posle Drugog vatikanskog koncila (1962-1965) Beograd i Sveta stolica obnovili su diplomatske odnose. Tito se 1970. godine susreo s papom Pavlom VI. Između ostalog, Koncil je podsticao međuverski dijalog i dijalog s nevernicima. Po američkom hrišćanskom analitičaru verskih odnosa u komunističkom delu Evrope, dijalog koji se posle Koncila razvio između hrišćana i jugoslovenskih marksista (čiji su učesnici uglavnom bili intelektualci i naučnici, a samo mali broj verskih vođa) bio je relativno najotvoreniji i najuspješniji u Evropi. Neki sveštenici, kao što su slovenački biskup Vekoslav Grmič i nadbiskup splitko-makarski Frane Franić čak su otkrili dobre stvari u sistemu „socijalističkog samoupravljanja“ i hvalili ga u svojim spisima, propovedima i intervjuima. Ugledni katolički teolog Tomislav Šagi-Bunić takođe je hvalio „samoupravni sistem“, ali je smatrao da hrišćanima treba garantovati neograničenu versku slobodu uključujući i pravo na formiranje političkih organizacija pod pokroviteljstvom crkve jer je država i dalje imala marksističku vladu. Dominikanac Tomo Vereš i fratar Špiro Marasović tvrdili su da crkva ne može legitimizovati nijedan oblik vladavine pod vođstvom Komunističke partije. U vezi s marksističko-crkvenim dijalogom mnoge stvari nisu bile jasne, ali po crkvenim ocenama iz postkomunističkog vremena, crkva je taktiku dijaloga zamislila kao deo borbe protiv komunističkog neprijatelja. Po papinim (op. Ivan Pavao II.) rečima, dijalog je podsticao vernike da istraju u toj borbi ne upuštajući se „u sukob u kojem bi bilo nasilja“; umesto toga, „hrišćani treba da budu uporni u pokušaju da o svemu pregovaraju, vode dijalog i svedoče o istini, pozivajući se na savest protivnika i nastojeći da u njemu iznova probude osećaj zajedničkog ljudskog dostojanstva.“

Šezdesetih godina Vatikan je pokušao i da popravi odnose s pravoslavnom crkvom i predstavnicima drugih veroispovesti. U januaru 1966. godine katolička crkva u svim biskupijama u Jugoslaviji započela je niz godišnjih interkonfesionalnih molitvi i bdenja – Molitvenu oktavu za kršćansko jedinstvo. Prvo „konkretno“ ekumensko katoličko-pravoslavno bogosluženje u javnosti bilo je spontan i neformalan čin na lokalnom nivou. Službu su držali katolički biskup i srpski pravoslavni protojerej u hrvatskom primorskom gradu Splitu 25. januara 1966. godine. Biskup splitsko-makarski Frane Franić pozvao je lokalnog protojereja Marka Plavšu da se zajedno mole i održe zajedničku službu u katoličkoj katedrali. To je bio događaj bez presedana u prethodnih hiljadu godina. Uprkos protivljenju lokalnog srpskog episkopa Stefana Boce i mnogih pravoslavnih sveštenika, Plavša je prihvatio poziv. I biskup Franić se suočio s protivljenjem katoličkog sveštenstva. Franićevi savetodavci su tvrdili da bi samo episkop ili čelnik monaškog reda bio prikladan partner u takvoj prilici.

U svakom slučaju, zahvaljujući Drugom koncilu i biskupu Franiću, katolički Hrvati i pravoslavni Srbi okupili su se na bogosluženju u istoj crkvi kao ujedinjeni hrišćani i pripadnici dva jugoslovenska naroda koji govore sličnim jezikom i stubovi su jedinstva zemlje. U intervjuu sa mnom (op. s Vjekoslavom Pericom) Franić se ovako sećao te istorijske molitve održane 25. januara: „Prije [Drugog vatikanskog] koncilabilo je nezamislivo i nedozvoljeno da mi katolici pozivamo pravoslavce ili pripadnike bilo koje druge vjere u naše crkve osim u namjeri da ih prevedemo na katolicizam. Isto tako mi nismo smjeli posjetiti pravoslavne crkve jer su se one smatrale „šizmatičkim“ kao i molitvene kuće drugih vjera (dakako osim s ciljem da ih idemo nekako prevesti na katolicizam). Ali onda nas je ovaj koncil učio, i to je zapisano u koncilskim dokumentima, da je istočna, pravoslavna crkva naša najbliža sestrinska kršćanska crkva, a ne šizmatička i dokumenti su najbiranijim riječima pohvale govorili o duhovnom bogatstvu kršćanskog istoka (ja sam bio u komisiji koja ih je pisala). Tako smo se našli tom prigodom ja i moj stari prijatelj. Pop Marko je bio predstavnikom Pravoslavne crkve i mi smo bili ravnopravni, mada su mi neki kolege govorili da samo episkop može biti moj partner, ali meni je to bilo više formalno pitanje, stalo mi je bilo da se ta molitva dogodi. Marko je čitao Evanđelje i dao kratki pozdrav na srpskom jeziku, naglašavao je namjerno ekavicu, tako smo se dogovorili da se ne naljuti njegov episkop, mada Marko inače tako ne govori nego ijekavski jer je rodom ovdje iz naše, Dalmatinske zagore tamo gore iz okolice Sinja. Mi smo tako molili skupa, a prekidali su nas aplauzima vjernici u prepunoj katedrali (to je onda bila novost, to pljeskanje jer su ljudi bili stvarno uzbuđeni, a sad to stalno rade po crkvama, plješću, k'o da so u teatru ili na nogometnoj utakmici). Kad smo se nas dvojica poslije molitve zagrlili kao braća vidio sam kako mnogi u crkvi plaču.“

Po hrvatskom katoličkom istoričaru Juraju Kolariću, Katolička crkva je pozdravila prvo ekumensko bogosluženje u Splitu, ali zvaničnici Srpske pravoslavne crkve nisu. Zato, suprotno želji biskupa (kasnije nadbiskupa) Franića, ekumenska služba u Splitu nije nastavljena. U januaru 1967. godine ona je otkazana zbog bolesti protojereja Plavše. Biskup Franić se u našem razgovoru 1989. godine sećao da mu se ozbiljno bolesni Plavša poverio da ga je episkop Stefan kritikovao zbog naivnosti i lakomislenosti. Plavša je dobijao i preteće telefonske poruke i pisma od srpskih nacionalističkih organizacija u emigraciji. Neki revnosni monasi nazivali su ga izdajnikom Srbije. Nedugo posle istorijske molitve pionir ekumenstva Marko Plavša umro je od raka.

    Velikodostojnici Srpske pravoslavne crkve zahtevali su javno izvinjenje Katoličke crkve zbog zločina koje su u Drugom svetskom ratu počinile ustaše nad srpskim civilnim stanovništvom, a naročito nad pravoslavnom crkvom. Samo je jedna hrvatska crkva prihvatila ideju o izvinjenju
Ipak, led je bio probijen i nešto što bi se moglo nazvati ekumenskim pokretom počelo je da se širi po celoj zemlji. Taj pokret je povezivao katolike, protestante, Jevreje, pravoslavce i muslimane i iz njega su proistekli mnogi verski događaji, uzajamne posete, tolerantne teološke rasprave, blagonakloni ekumenski članci u religijskoj literaturi i štampi, itd. Po mišljenju stručnjaka jugoslovenske vlade za međuverske odnose, ekumenska saradnja bila je naročito svesrdna u Bosni i Hercegovini.

Međutim, dok je „ekumenizam iz baze“ napredovao, odnosi između crkvenih čelnika su ostali hladni. Velikodostojnici Srpske pravoslavne crkve zahtevali su javno izvinjenje Katoličke crkve zbog zločina koje su u Drugom svetskom ratu počinile ustaše nad srpskim civilnim stanovništvom, a naročito nad pravoslavnom crkvom. Samo je jedna hrvatska crkva prihvatila ideju o izvinjenju. Banjalučki biskup Alfred Pichler poslao je 20. decembra 1963. godine božićnu poruku u kojoj je, između ostalog, rekao: „Ovdje u Bosni i Hercegovini u Drugom svjetskom ratu mnogo je naše pravoslavne braće ubijeno samo zato jer su bili pravoslavni kršćani, a oni koji su ih ubijali nazivali su sebe katolicima.“

Za razliku od biskupa Pichlera, većina hrvatskih klerika uzvratila je optužbama protiv Srpske pravoslavne crkve zbog podrške međuratnom režimu koji je diskriminisao katolike i četnicima koji su za vreme Drugog svetskog rata počinili masovna zlodela nad katoličkim civilnim stanovništvom u Hrvatskoj i Bosni. Katolici su predložili uzajamna izvinjenja ili zajedničke molitve za sve žrtve Drugog svetskog rata (što je podrazumevalo i mnoge žrtve komunističkog terora).

Srpska crkva nije prihvatila ekumensku inicijativu Drugog vatikanskog koncila. Ona je 1968. godine postala članica Svetskog saveta crkava (SSC) u Ženevi, na čijem čelu su bili protestanti i u koji nije bila učlanjena Katolička crkva. Preko SSC-a protestantske crkve su dodeljivale znatnu finansijsku pomoć srpskoj crkvi – inače relativno najsiromašnijoj u Jugoslaviji. Pored toga, antiekumenski raspoloženi teolozi u pravoslavnoj crkvi bili su veoma uticajni. Godine 1974. arhimandrit Justin Popović objavio je u Grčkoj radikalno antiekumensku knjigu (u kojoj je sve crkve osim pravoslavne nazvao „pseudocrkvama“). Na ekumenskoj konferenciji 1975. godine vodeći srpski teolog arhimandrit Atanasije Jevtić, Popovićev đak i veliki poštovalac vladike Velimirovića, usprotivio se zajedničkim molitvama. Profesor beogradske Bogoslovije Dimitrije Bogdanović pisao je u nešto blažem tonu; on nije kao pomenuti ziloti radikalno odbijao dijalog, nego je predlagao način na koji bi se iskren i produktivan dijalog mogao voditi. Bogdanović je istakao da crkve „moraju pomagati kod ublažavanja međunacionalnih sukoba u Jugoslaviji“, ali je onda pokazao da ipak ostaje rezervisan prema rimokatoličkom ekumenizmu jer: „Ekumenski dijalog ne bi smeo da bude korišćen za političko manipulisanje i taktiziranje… valja otvoreno izraziti bojazan da celokupna rimokatolička strategija dijaloga sa društvenim i političkim snagama u našoj zemlji predstavlja samo put ka afirmaciji katoličke crkve upravo kao društvene i političke snage. Zato ni u kom smislu ne možemo prihvatiti dijalog kao prostor za političko manevrisanje, koji bi jednu vjersku zajednicu, pravno odvojenu od države, doveo u položaj da faktički bude jedan od centara društvene i političke moći, ravnopravni društveni i nacionalni partner vodećih ili vladajućih političkih snaga. Od toga pa do zahteva za određenim privilegijama nije daleko, a nije onda daleko ni poremećaj verske ravnoteže, sa ozbiljnim političkim reperkusijama… [zato] preduslov svakoga ozbiljnog crkvenog dijaloga i svakog zbližavanja pravoslavne i katoličke crkve u našoj zemlji jeste dosledna depolitizacija crkve, njen unutrašnji preobražaj.“

    A Dimitrije Bogdanović je rekao da je „isto ekumenizam i kad svaka crkva u svom narodu, tj. katolička u hrvatskom, a pravoslavna u srpskom treba da smiruje nacionalističke strasti“

Crkve su ipak organizovale neke ekumenske manifestacije nadajući se da će komunističke vlasti proširiti verske slobode ukoliko se poboljšaju međuverski odnosi. Biskup Franić je tvrdio da je „ekumenizam važan za našu društvenu zajednicu jer je taj pokret izvrstan instrument za širenje međusobne snošljivosti, razumijevanja i slobodnog duha među kršćanima kod nas, među našim narodima uopšte“; Franić je tom prilikom u „naše narode“ ubrojao i „braću muslimane“. A Dimitrije Bogdanović je rekao da je „isto ekumenizam i kad svaka crkva u svom narodu, tj. katolička u hrvatskom, a pravoslavna u srpskom treba da smiruje nacionalističke strasti.“

Režim je oprezno podržavao podržavao novi ekumenizam. Jedan poverljiv dokument savezne vlade koji sam imao priliku da pročitam u komisiji za verska pitanja na nižem nivou sadržao je odeljak o ekumenskom dijalogu pod naslovom „Razvijanje ekumenizma“. U njemu se kaže sledeće:

„Ekumenska kretanja u našoj zemlji manifestuju se kroz brojne i raznovrsne kontakte između sveštenika i vernika pojedinih verskih zajednica. Ekumenska stremljenja počela su se intenzivnije odvijati posle II vatikanskog koncila, uglavnom između pripadnika katoličke, pravoslavne i islamske zajednice.

Međutim, ekumenska misao i aktivnost određenih snaga unutar pojedinih crkava u tom pravcu, sukobljava se sa konzervativnom orijentacijom rukovodstava nekih verskih zajednica. Tako rukovodstvo SPC zabranjuje svojim sveštenicima da stupaju u dijalog sa katoličkim sveštenicima, čime se sprečava međusobno zbližavanje i osvežavaju stare rezerve, sumnje i verska netrpeljivost. Određene snage u SPC još uvek insistiraju na tome da Katolička crkva osudi zlodela ustaša u prošlom ratu nad pravoslavnim stanovništvom, što ova kategorički odbija izjavljujući da za to nije kriva, da nije bio u pitanju verski rat i da bi analogno tome i Srpska pravoslavna crkva trebala da se izvini za zlodela četnika nad hrvatskim i muslimanskim življem.

Bez obzira na ovakva stanovišta nekih krugova u rukovodstvima obeju crkava, međusobni kontakti sveštenika i pojedinih episkopa i biskupa na terenu su realnost i stvarnost, što svakako otupljuje oštricu još uvek u izvesnom smislu prisutne verske netrpeljivosti između vernika ovih crkava. Zajedničko prisustvo raznim crkvenim svečanostima, prigodnim proslavama, stvara povoljniju političku klimu na terenu. Ovo osobito važi za prilike u Bosni i Hercegovini, gde se u nizu slučajeva zajednički nalaze na crkvenim skupovima predstavnici katoličke, islamske i srpske crkve, što ima snažnog efekta među vernicima. Ipak, teško je pretpostaviti da bi u sadašnjim okolnostima moglo da dođe do konkretnije realizacije viših ekumenskih ciljeva ili do ujedinjenja akcija (idejnog fronta) ovih crkava na društveno političkom planu.“

Vjekoslav Perica, Balkanski idoli I, Religija i nacionalizam u jugoslovenskim državama, Biblioteka XX vek, Beograd, 2006, str. 96-104

*Na fotografiji: Fratar i pravoslavno sveštenstvo; izvor: privatna zbirka bosanskog franjevca dr. fra Marinka Pejića

(prometej.ba)